جهان اسلام، مارکس و سوسياليسم

اسلام و سرمايه داري» نوشته ي ماکسيم رُدينسون
جهان اسلام، ما
Alain GRESH
کتاب «اسلام و سرمايه داري» اثر شرق شناس مشهور ماکسيم رُدينسون، مولف آثاري چون زندگي نامه محمد پيامبر اسلام (۱)، از هنگام انتشارش در سال ١٩٦٦ به اين سو...، دوباره چاپ نشده بود (۲). اين کتاب روي مسئله ي حاد کنوني انگشت مي گذارد: چه رابطه اي بين اسلام، توسعه اقتصادي و سرمايه داري در جهان اسلام وجود دارد؟ اين جامعه ها «عقب مانده» اند يا «توسعه نيافته»؟ آيا، اسلام سدي در برابر احکام اجتماعي يا حتي سوسياليسم است؟ با رد اين نظريه که گويا اين کشورها قواعد ويژه ي خود را دارند که هنوز به طور قاطعي با قاعده هائي که بر غرب حاکم است، تفاوت داشته يا اين که به موجب اين قواعد «شرق بغرنج» به يمن رمزگشائي سوره هاي قرآن نوراني خواهند شد، رُدينسون ترجيح مي دهد براي تحليل خود از علوم اجتماعي استفاده کرده و خط راهنماي انديشه ي مارکسيستي غير دُگماتيک را برگزيند. در زير خلاصه اي از پيش درآمد چاپ جديد اين کتاب از نظرتان مي گذرد.
نويسنده
Alain GRESH
مسئول هيئت تحريريه لوموند ديپلماتيک و مؤلف کتاب اسراييل و فلسطين، انتشارات فايارد، پاريس ٢٠٠٢ اين کتاب به ترجمه آقای بهروز عارفی توسط انتشارات خاوران در پاريس به چاپ رسيده است
آخرين مقالات اين نويسنده:
۲۰۱۳، سال «آرام» در فلسطین
بر سر انقلاب هاي عربي چه آمده؟
انجيل به روايت ماندلا
برنامه هسته ای ایران، فرانسه مخالف یک راه حل
برگردان:
Behrouz AREFIبهروز عارفي
ماکسيم رُدينسون نه فقط رابطه ي بين اسلام و سرمايه داري را با ظرافت و دقت تحليل مي کند، بلکه به رابطه اسلام و سوسياليسم هم مي پردازد. آيا اسلام با تقسيم ثروت نظر مساعد دارد؟ اگر نخواهيم بگوئيم يک توهم (اُتوپي) است، امروز، اين پرسش ممکن است نامربوط جلوه کند، چرا که چشم اندازهاي انقلاب بسيار دور است، و نيز به اين خاطر که به نظر مي رسد که اسلاميسم از آرمان هاي اجتماعي راديکال دور است. در زمان انتشار اين کتاب چنين نبود.

در آستانه ي جنگ ژوئن ١٩٦٧ [بين اعراب و اسرائيل] بسر مي برديم و ناسيوناليسم انقلابي عربي که جمال عبدالناصر، رئيس جمهوري مصر آن را نمايندگي مي کرد، در اوج خود بود. ناصريسم، بعثيسم، سوسياليسم عَرَبي و کمونيسم، اشکال گوناگوني بودند که چپ کم و بيش راديکال با آن بر صحنه ي ايدئولوژيکي مسلط بود. افسران، روشنفکران، روزنامه نگاران، کارکنان دولت، طبقه هاي متوسط شهري با اشتياق آن را بيان مي کردند، حتي اگر در مورد تفسيرهاي مختلف اين دکترين، با يکديگر در جدل بوده و حتي همديگر را مي کشتند. تجربه هاي دگرگوني انقلابي در مصر ، الجزاير، سوريه، عراق و يمن جنوبي به اجرا در مي آمدند؛ به نظر مي رسيد که بزودي موجي انقلابي سلطنت ها را در هم خواهد کوبيد.

کليه ي اين رژيم ها علاوه بر خودکامگي شان ( بي وقفه «دموکراسي بورژوائي» را محکوم مي کردند) تمايل شديد شان را به استحکام استقلال ملي و پايان قطعي دوران سلطه ي بيگانه، با اراده دگرگوني جامعه تلفيق مي کردند. آن ها اصلاحات ارضي و رشد اقتصادي از جمله در زمينه صنايع سنگين را به اتکاي نقش مرکزي دولت به اجرا در مي آوردند. اين رژيم ها، سياست مصمم بازتوزيع اجتماعي آموزش و بهداشت براي همه را دنبال مي کردند. در سراسر جهان سوم، «افق سرخ فام» بود؛ زمان، عصر تغييرات قاطع است و از پارتيزان هاي طرفدار کاسترو در امريکاي لاتين تا «مناطق آزاد شده» هندوچين و چريک هاي جنوب آفريقا، نيروهاي انقلابي فرداي درخشان سوسياليستي و حتي کمونيستي را نويد مي دادند.

در جهان عرب، هيئت هاي حاکمه براي توضيح اقدامات انقلابي شان براي مردمي که ايمان خود را به شدت حفظ کرده و اکثريت شان کشاورز بودند، مجبور به بسيج منابع اسلامي شدند. همان طوري که ردينسون گوشزد مي کند «آن چه موجب وفاداري مردم به مذهب سنتي بمثابه عامل هويت يابي ملي است، استفاده ي عوام فريبانه (به معني دقيق کلمه) از شعار اسلامي، وجهه ي اسلامي به مثابه پرچمي براي گشودن امکانات کم و بيش شبه سوسياليستي حاصل از منابع ديگر است.

اين تسلط ايدئولوژيکي سوسياليسم يا تفسيرهاي آن، حتي تشکلاتي را که در خارج از هر چشم انداز انقلابي قرار داشتند، مجبور مي کرد که خود را به نوعي «سوسياليسم اسلامي» منتسب کنند. يکي از کتاب هاي پرفروش آن دوره، نوشته ي مصطفي السباعي رهبر اخوان المسلمين سوريه با عنوان «سوسياليسمِ اسلام» [اشتراکيه الاسلام] است. نويسنده مي نويسد: «خدا همکاري و همبستگي را در همه شکل هايش تجويز کرده است (...) پيغمبر برقراري همبستگي اجتماعي به تمام معني را مقرر داشته است. و نتيجه مي گيرد: «اصل همبستگي اجتماعي در سوسياليسم اسلامي از مشخصه هائي است که اين سوسياليسم بشردوست و اخلاقي را از بسياري سوسياليسم هاي تا کنون شناخته شده، متمايز مي سازد. اگر اين نوع سوسياليسم به اجرا در مي آمد، جامعه ي ايده آلي داشتيم و هيچ جامعه ديگري به مرتبه ي آن نمي رسيد.» اما او نمي گويد که چگونه بايد به اين ايده ال رسيد و چرا اين اصول به اجرا در نيامده اند.

اين گفتمان ردينسون را به حيرت نمي اندازد. «برخي جريان هاي اسلامي از طريق محدود کردن ثروت، قيد و بندهاي هاي شديد در مورد حق مالکيت در نظر گرفته اند .» و ريشه ي اين خواسته ها را مي توان در اين يا آن متن پيدا کرد، «به اين صورت که بر پايه ي ايده ي مذهبي، مال دنيا انسان را از خدا منحرف مي سازد و در معرض گناه قرار مي دهد».

آيا اين به اين معني است که طرفداران سوسياليسم مي توانند از مذهب به همان روش استفاده کنند که نيروهاي ارتجاعي؟ ردينسون پاسخ مي دهد که نه «تفسيرهاي ارتجاعي از همه ميراث گذشته، سنگيني قرن ها تفسير در جهت سنت و وجهه ي اين تفسيرها، از عادت ارتباط آن ها با مذهب مورد نظر بهره مي برند و دلايلي را که به هيچ رو مذهبي نيستند، پيش مي کشند». ردينسون بر وضعيت غالبا محافظه کار افراد مذهبي تاکيد مي کند، وضعيتي که بعدها با وزنه ي فزاينده ي عربستان سعودي و «وهابي شدن» اسلام، استحکام يافت.

از راه تفسير کاملا ارتجاعي برداشت هاي ديني، صدور ميلياردها دلار و ده ها هزار مبلغ ديني در جهان به برکت درآمدهاي نفتي، پادشاهي سعودي در سطح بين المللي بينش سخت و خشک خود را تحميل کرد و دفاع از اصول عقب گرا، از جمله در مورد زنان را به پذيرش اقتصاد نئو ليبرال و رسوخ در اردوگاه غرب پيوند داد. آيا ضروري است که ائتلاف استراتژيکي بين ايالات متحده وعربستان سعودي را دست کم در دو مورد به ياد بياوريم: مبارزه با ناصريسم در سال هاي دهه ١٩٦٠ و کمک به مجاهدين افغان در سال هاي دهه ١٩٨٠؟

ردينسون چنين نتيجه مي گيرد که تجربه تاريخي همچون تحليل خود او « اين نظر را تقويت نمي کند که مي توان در دوران کنوني در دين اسلام، عاملي طبيعي براي بسيج توده ها جهت بازسازي اقتصادي يافت، به ويژه در شرايطي که اين ساختار به صورتي الزاما انقلابي ظاهر مي شود که ويرانگر ساختار هاي موجود است.»

پاورقي ها:

۱ – Maxime Rodinson, Mahomet, Seuil, coll. « Points Essais », 2010 (1er éd. : 1961)

۲ – Maxime Rodinson, Islam et capitalisme, Demopolis, Paris, 2014, 228 pages, 23€. اسلام و سرمايه داري، ترجمه محسن ثلاثي (از نسخه انگليسي) ،انتشارات اميرکبير، سال ١٣٥٨

رکس و سوسياليسم