قرآن از وحي تا كتاب مقدس
خاستگاه قرآن: از وحی تا کتاب مقدس
به تازگی نسخه‌ای از قرآن در کتابخانه دانشگاه بیرمنگام بریتانیا پیدا شده که گفته می‌شود عمر آن دست کم به ۱۳۷۰ سال می‌رسد. با این حساب احتمال دارد این نسخه، قدیمی‌ترین قرآن موجود در جهان باشد. در مقاله زیر بهنام صادقی، استادیار مطالعات ادیان در دانشگاه استنفورد چگونگی کتابت و قرائت‌های مختلف قرآن را بررسی کرده است.
قرآن بین سال‌های ۶۱۰ تا ۶۳۲ میلادی، یعنی سال وفات حضرت محمد، به صورت تکه‌تکه و تدریجی بر او نازل شد.
طبق اسناد و مدارک، او آیه‌ها را تلاوت می‌کرد و کاتبان هم چیزهایی را که می‌شنیدند روی کاغذ می‌نوشتند. با گذشت زمان برخی از اصحاب پیامبر تصمیم گرفتند که همه سوره‌هایی را که از این طریق نازل شده بود در یک کتاب جمع‌آوری کنند.
این‌گونه بود که چند نسخه متفاوت از این متون مقدس تهیه شد که هر کدام به یکی از "صحابه" پیامبر تعلق داشتند. امروزه به این نسخه‌ها "مصاحف صحابه" می‌گویند.
در پی مرگ پیامبر، هر کدام از این مصاحف در گوشه‌ای از سرزمین‌های مسلمانان رایج شد. برای مثال، در کوفه، که شهر جدیدی در جنوب عراق بود، مصحفی که رواج پیدا کرد متعلق به یکی از اصحاب پیامبر به نام ابن مسعود بود که برای زندگی به آن‌جا رفته بود.
یکسان‌سازی قرآن
شباهت‌ها میان مصاحف صحابه بسیار زیاد بود. برای مثال، تفاوتی در ترتیب آیه‌های هر سوره وجود نداشت و بیشتر کلمه‌های آیه‌ها هم یکسان بودند.
با این حال بعضی از کلمه‌ها و عبارت‌ها با یکدیگر فرق داشتند.
این تفاوت‌ها نتیجه انتقال شفاهی یک متن و کاستی‌های مربوط به آن است و از همان قبیل مواردی است که ما انتظار داریم در جریان انتقال سخنان شفاهی به یک متن نوشتاری رخ دهد.
این تفاوت‌ها در بعضی موارد باعث اختلاف در معنی می‌شدند ولی در اصول بنیادی قرآن تغییری ایجاد نمی‌کردند. برای مثال، تاثیری بر مفاهیم مندرج در متن درباره ماهیت خدا نداشتند و وظایف مهم دینی را تغییر نمی‌دادند.
در حدود سال ۶۵۰ میلادی بود که عثمان، خلیفه سوم و یکی از اصحاب پیامبر، به هیاتی دستور داد تا با در نظر گرفتن نسخه‌های موجود و استفاده از دانش علما یک قرآن رسمی ایجاد کنند. می‌توان حدس زد که او نگران تنوع در متون مذهبی بود و می‌خواست با این کار یکنواختی را ترویج کند. او این نسخه رسمی را به شهرهای مختلف فرستاد و مردم هم از آن نسخه‌برداری کردند.
قرآنی که در زمان عثمان جمع‌آوری شد به مرور جای مصاحف ابن مسعود و صحابه دیگر را در تمام سرزمین‌های اسلامی گرفت و به این ترتیب خواست عثمان برای ایجاد یکنواختی در متون مقدس بین نقاط مختلف را برآورده کرد.
قرائت‌های متفاوت
عثمان موفق شد با این یکسان‌سازی تفاوت‌ها در متن را کاهش دهد ولی نتوانست همه تفاوت‌ها را از بین ببرد. متنی که در زمان عثمان تنظیم شد حاوی قرائت‌های مختلف است.
قرآن‌های اولیه به خطی نوشته می‌شدند که نه بیشتر واکه‌ها را داشت و نه نقطه‌های لازم را برای متمایز کردن برخی از هم‌خوان‌ها؛ برای همین می‌شد متن آن‌ها را به چند شکل مختلف خواند.
البته وجود سنت شفاهی خیلی از قرائت‌های ممکن را رد می‌کرد و اختلاف‌ها به این ترتیب محدود می‌شدند. با وجود این چندین قرائت مختلف ظهور کرد. بعضی از آن‌ها معانی را عوض می‌کنند ولی هیچ کدام اصول بنیادی قرآن را تغییر نمی‌دهند.
برای مثال، شباهت کلمه‌ها در خط عربی باعث شد تا قاری‌ها بین این‌که خدا در آیه ۵۷ سوره ۶ حقیقت را "بیان می‌کند" یا صادقانه "قضاوت می‌کند" اختلاف نظر داشته باشند. ولی از آن‌جا که قرآن سرشار از هر دو ایده است، هیچ کدام از این دو قرائت تاثیری بر پیام کلی متن نمی‌گذارند.
از این موارد می‌توان نتیجه گرفت که مسلمان‌ها توانسته‌اند از ابتدای تاریخ اسلام درجه‌ای از تنوع را با متنی که تا حد زیادی یکنواخت و ثابت بوده پیوند بزنند.
هر یک از مکاتب اسلامی این واقعیت تاریخی را به نوعی با خود تلفیق داده‌اند.
با این‌که عقاید مخالف همیشه وجود داشته‌اند و الان هم وجود دارند ولی نظر غالب این بوده که نسخه‌ها و قرائت‌های مختلفی که ریشه در صدر اسلام دارند همگی مورد تایید خدا هستند.
این نوع نگاه در این گفته قدیمی نمود پیدا می‌کند که خدا قرآن را در شکل‌های گوناگون نازل کرد و جزئیاتش بعدها توسط علمایی چون ابن الجزری که در قرن پانزدهم می‌زیست تکمیل شد.
مشاهدات نوین
علوم قرآنی یک سنت بالغ و فاخر است که قدمتی چند قرنی دارد. اما تکامل بخشی از ذات دانش است. نسخه‌های خطی اولیه قرآن یکی از منابعی است که می‌تواند شهود ما را افزایش دهد و نکات ظریفی به دانش ما از تاریخ قرآن اضافه کند.
پیشرفت‌های فنی در دهه‌های اخیر و تلاش‌های بی‌وقفه دانشمندان متعدد باعث شده تاریخ‌گذاری رادیوکربنی به شیوه‌ای موثر و دقیق برای تشخیص عمر نوشته‌های خطی تبدیل شود؛ مخصوصا اگر در بهترین آزمایشگاه‌های موجود در نقاطی چون آکسفورد، آریزونا و زوریخ انجام بگیرد.
اما بهترین دانشمندان هم می‌توانند در حین آزمایش دچار خطا شوند. یکی از راه‌های تشخیص خطا سنجش چند نمونه از یک نوشته خطی است.
آزمایش‌های متعددی که روی یک نوشته خطی به نام"صنعا ۱" انجام شده (از جمله آزمایش جدیدی که من و محسن گودرزی به زودی منتشر خواهیم کرد) نشان می‌دهد که قدمت این نوشته به نیمه اول قرن هفتم بازمی‌گردد.
محققان هر روز نوشته‌های خطی بیشتری را آزمایش می‌کنند و بعد از تاریخ‌گذاری مشخص می‌شود که بعضا به قرن اول تاریخ اسلام تعلق دارند. و این به معنی آینده‌ای جذاب برای علوم قرآنی است.
