طالبان بدون رفتن به مکتب و دانشگاه سند می‌گیرند
تثبیت سویه یا رشد بنیادگرایی؛ طالبان بدون رفتن به مکتب و دانشگاه سند می‌گیرند
وضعیت دانشگاه‌ها در افغانستان با فروپاشی نظام‌های سیاسی نیز دگرگون شده و مسیر اصلی که «تولید نظام دانایی و خرد نقاد» می‌باشد را نپیموده است. تجربه چهار دهه تحول و تغییر نظام‌های سیاسی نشان داده است که گروه‌های حاکم، دانشگاه‌ها را در خدمت اهداف ایدیولوژیک خود قرار دادهاند. با برگشت دوباره طالبان به قدرت، نگرانی‌ها مبنی بر رشد بنیادگرایی و سرکوب آزادی اندیشه در دانشگاه‌ها افزایش یافته است. در تازه‌ترین مورد وزارت تحصیلات عالی طالبان روند تثبیت سویه تحصیلی عالمان دین را آغاز کرده، اما روشن نساخته‌اند که این فارغان مدارس دینی از کدام رشته‌های تحصیلی بدون رفتن به مکتب و دانشگاه، سند فراغت به دست خواهند آورد. با این حال شماری از کارشناسان و شهروندان کشور معتقدند که این اقدام طالبان بی‌باوری مردم به ادامه تحصیل و نهاد دانشگاه را بیشتر می‌سازد و در عین حال باعث رشد بنیادگرایی در کشور می‌شود. پیش از این وزیر تحصیلات عالی طالبان گفته بود که «درجه عملی» یک طالب باید براساس تعداد ماین‌گذاری‌هایش محاسبه شود. او همچنان اخذ امتحان از اعضای این گروه برای تثبیت رتبه علمی را «بی‌احترامی به علما» خوانده بود. به گفته این عضو ارشد طالبان، رفتن به دانشگاه‌ها «بی‌عزتی» است و آنان اگر تمدنمی‌خواستند، اسامه بن‌لادن را به امریکا تسلیم می‌دادند.
وزارت تحصیلات عالی طالبان، روز پنج‌شنبه، ۲۰ دلو، با نشر خبرنامه‌ای گفته که نخستین دور آزمون تثبیت سویه تحصیلی عالمان دین را آغاز کرده است. عبدالباقی حقانی، رییس اداره ملی امتحانات طالبان، گفته است که افزون بر این، زمینه تحصیل عالمان دین در بیرون از کشور نیز فراهم خواهد شد. روند اخذ آزمون تثبیت سویه تحصیلی عالمان دینی در حالی آغاز شده است که پیش از این طالبان در برخی از ولایت‌ها از توزیع فورم تثبیت سویه عالمان دین خبر دادهاند.
عبدالباقی حقانی، رییس اداره ملی امتحانات طالبان، در جریان نظارت از پروسه امتحان تثبیت سویه فارغان مدارس دینی در دانشگاه کابل گفته است آنان «زمینه اعتبار اسناد تحصیلی فارغان مدارس و علمای کرام را در مطابقت با طرزالعمل‌های پوهنتون‌ها به سطح کشور و دنیا فراهم ساخته‌اند تا علمای کرام در آینده بتوانند برای بالا بردن سطح تحصیلی خویش از آن استفاده نمایند.» او افزوده است: «در هماهنگی با ریاست جامعات دینی و تخصصات وزارت تحصیلات عالی امتحان سایر داوطلبانی را که برای ارزیابی اسناد ثبت نام نموده‌اند، نیز در دوره‌های بعدی در سراسر کشور اخذ می‌نماید.»
پیش از این عبدالله سرحدی، والی طالبان برای بامیان، روز سه‌شنبه، ۱۰ عقرب، در جریان توزیع فورم تثبیت سویه عالمان دین، گفته است که هدف از برگزاری ارزیابی «عالمیت و شایسته‌گی» عالمان دینی است. این مقام طالبان در بامیان گفته است، اسناد عالمان دین که از مدرسه‌های داخل و خارج از کشور فارغ شده‌اند، ارزیابی می‌شود. والی طالبان برای بامیان همچنان تذکر داده که پس از بررسی برای عالمان دین مدرک تحصیلی به سویه لیسانس اعطا می‌شود. همچنان حضرت برهانی، رییس دانشگاه بامیان، گفته است که هدف از ایجاد این پروسه تثبیت سویه عالمان دین در این ولایت است و به کسانی که کامیاب شوند، اسناد رسمی لیسانس داده خواهد شد.
در همین حال عبدالغفور شهیدزی، رییس دفتر والی طالبان برای کندز، روز پنج‌شنبه، ۲۰ دلو، در صحفه توییترش از روند اخذ امتحان عالمان دین در این ولایت خبر داده و گفته است که حدود یک هزار عالم دین در مدت شش روز در امتحان تثبیت سویه اشتراک کرده‌اند. به گفته او، به کسانی که در این آزمون کامیاب شوند، سند تحصیلی داده می‌شود. شهیدزی نگاشته است: «آن عده که به درجه خامسه موفق می‌شوند، برای‌شان سند ۱۲، برای علمای درجه عالیه سند ۱۴ پاس و برای عالمیه سند سویه تحصیلی ۱۶ پاس اهدا می‌شود.»
با این حال «رادیو و تلویزیون ملی ـ تخار» روز پنج‌شنبه، ۲۰ دلو، نیز از روند اخذ امتحان عالمان دین در شهر تالقان خبر داده است. در گزارش این رادیو و تلویزیون به نقل از مولوی حزب‌الله مبشر، رییس معارف طالبان برای تخار، آمده است که این آزمون شامل سه سطح می‌شود. رییس معارف طالبان برای تخار گفته است که حدود ۸۰۰ تن در روند تثبیت سویه عالمان دین اشتراک کرده‌اند و به کسانی که موفق شوند، «اسناد تحصیلی ۱۲، ۱۴ و ۱۶ پاس داده می‌شود». بربنیاد خبرنامه وزارت تحصیلات عالی طالبان، روند تثبیت سویه عالمان دین در سرتاسر کشور آغاز شده و قرار است در همه ولایت‌ها از علما و شاگردان مدرسه‌های دینی امتحان تثبیت سویه گرفته شود.
روند تثبیت سویه علمای دینی در حالی آغاز می‌شود که پیش از این مقام‌های وزارت تحصیلات عالی طالبان گفته بودند که قرار است ۷۰ هزار عالم دین در این روند اشتراک کنند. این وزارت به‌گونه رسمی اعلام نکرده است که چه تعداد از افراد طالبان در این روند اشتراک می‌کنند. این ارقامی است که مسوولان طالبان در ماه عقرب در بامیان اعلام کرده‌اند، اما پس از آن روشن نشده است که تغییری در آن به وجود آمده است یا خیر.
با این حال مهران موحد، پژوهشگر امور دینی، در صحبت با روزنامه ۸صبح می‌گوید که طالبان نسبت به مکتب‌های عصری بدبینی دارند و تصورشان این است که مکتب از غرب آمده و عقلانیت ابزاری غربی را در جامعه ترویج می‌کند و تفکر انتقادی را اشاعه می‌دهد. او معتقد است: «قرائت طالبان از اسلام بر تعبد و تسلیم و اطاعت بی‌چون‌وچرا از مافوق استوار است.» به گفته آقای موحد، تمرکز طالبان روی گسترش کمی و کیفی مدرسه‌های دینی در افغانستان است و تثبیت سویه ملاها در راستای جای‌گزین کردن مدرسه‌های دینی به جای مکتب‌ها صورت خواهد گرفت.
از نظر این پژوهشگر امور دینی، تدریس برخی از مضامین «خنثا»ی مکتب‌ها در مدرسه‌ها در راستای تطبیق این سیاست صورت می‌گیرد تا استدلال کنند که مدرسه‌ها می‌توانند کارکرد مکتب‌ها را داشته باشند و از همین رو نیاز به مکتب نخواهد بود. به گفته او، بستر رشد طالبان نیز مدرسه‌های دینی است و اعضای این گروه معتقدند که مدرسه‌ها نقش کلیدی را در راستای ترویج سیاست‌های طالبان ایفا می‌کنند و مردم را به پذیرش تفکر آن‌ها قناعت می‌دهند. از نظر آقای موحد تثبیت سویه ملاها در راستای سیاست منفعت‌‌طلبانه صورت می‌گیرد و در معادله برتر نشان دادن ملاها، دو طرف سود می‌برند؛ چون «ملاها اکثریت دل‌شان با طالب است و از طالب حمایت می‌کنند. تلاش طالبان این است که ما [طالبان] از شما حمایت می‌کنیم و شما [ملاها] هم مجبور هستید که از ما حمایت کنید.»
آقای موحد همچنان روند آموزشی مدرسه‌های دینی را ناقص می‌داند و می‌گوید که در بیشتر این مدارس بستر آموزش‌های مدرن مساعد نیست و روند فراگیری علوم دینی نیز مبتنی بر بازدهی نیست. او علاوه می‌کند: «حضور در درس کافی است که یک نفر چند سال بعد سند بگیرد. نه امتحان است، نه پرسش است. کیفیت درس‌ها بسیار پایین است. شاید عده‌ای بتوانند استفاده کنند و بر علوم دینی مسلط شوند، اما اکثریت کسانی هستند که روزگمی می‌کنند.»
این پژوهشگر دینی می‌گوید: «حرف اول و آخر طالبان این است که ملاها قشر برتر جامعه هستند. امتیازهای خاص به آن‌ها قایل می‌شوند و دیگران را مورد تبعیض قرار می‌دهند. [طالبان] تبعیض ساختارمند را رواج می‌دهند.»
در همین حال پرفیسور محمد‌نظیف شهرانی، استاد دانشگاه مردم‌شناسی اندیانای امریکا، در صحبت با روزنامه ۸صبح می‌گوید: «در قسمت ملاها مشکل خیلی مغلق‌تر از آن است که این‌ها [طالبان] پیشنهاد می‌کنند که امتحان بگیرند و برای‌شان شهادت‌نامه بدهند. مشکل اساساً در اصول تعلیم و مدارس اسلامی است، [چون] در بین این‌ها افکار انتقادی و بحث وجود ندارد.»
آقای شهرانی می‌افزاید طالبان: «اگر تنها دانش و بینش هم‌دیگر [طالبان و ملاها] را براساس آن‌چه خودشان می‌فهمند و استادان‌شان می‌فهمند، در نظر بگیرند، مشکل ملاها را در افغانستان حل کرده نمی‌توانند.»
واکنش شهروندان و استادان
شکیبا (نام مستعار) یکی از شهروندان کشور است. او در صحبت با روزنامه ۸صبح نسبت به این اقدام طالبان واکنش تند نشان می‌دهد و می‌گوید که این حاتم‌بخشی طالبان در دانشگاه‌ها پیامدهای زیان‌بار و جبران‌ناپذیر دارد. شکیبا می‌افزاید: «دانشجویان سال‌ها درس می‌خوانند، زحمت می‌کشند و متحمل انواع مشقت می‌گردند و چالش‌های بی‌شماری را در راه تحصیل متقبل می‌شوند. این ناعادلانه، غیرمنصفانه و حتا ظالمانه است که یک ملای مدرسه یک‌شبه، سند لیسانس بگیرد. ملاها باید در رشته خودشان تحصیل کنند و از طریق ملایی به امور مذهبی و دینی سروسامان بدهند، نه این‌که در همه امور آن‌ها مداخله کنند. ملاسازی کل نظام آموزشی و تحصیلی پیامدهای ناگواری برای کشور و نسل‌های آینده دارد. من نسبت به آینده دانشگاه‌ها در کشور نگرانم.»
یکی از دانشجویان که نمی‌خواهد نامش در گزارش ذکر شود، در صحبت با روزنامه ۸صبح می‌گوید: «در دکان فوتوکاپی بودم، دو نفر با قیافه‌های ژولیده و ریش‌های دراز آمدند، اسنادشان را کاپی کردند و گفتند انشاءالله در ظرف شش ماه ماستری خود را نیز می‌گیریم.» او که این فخرفروشی دو تن از ملاهای طرف‌دار طالبان را در ذهن نگه داشته، تاکید می‌ورزد که توزیع سند به ملاهایی که یک «روز مکتب و دانشگاه» نرفته‌اند، بی‌باوری دانشجویان و مردم به دانشگاه را به یک فرهنگ مبدل می‌سازد.
نذیراحمد، دانش‌آموخته ادبیات، می‌گوید که مهم‌ترین کارکرد یک دانشگاه «تولید دانش، پژوهش و کار‌آفرینی است.» او معتقد است که با تسلط طالبان بر کشور، دانشگاه‌ها ماهیت کاربردی و فلسفه وجودی خود را از دست داده و به مراکز تبلیغ و ترویج تفکر بنیادگرایی و طالبانیسم مبدل شده‌اند. او ادعا می‌کند که بیشتر کادرهای متخصص و مسلکی به دلیل ناملایمت‌های روزگار و فضای خفقان‌آور و سرکوب‌کننده دانشگاه‌ها، ترک وظیفه کرده‌اند. او همچنان مدعی است که استادان در این اواخر به فرمایش مقام‌های طالبان در دانشگاه‌های کشور معرفی شده‌اند که با معیارهای دانش امروزی برابر نیستند.
الهام شریفی (نام مستعار) یکی از استادان دانشگاه کابل است. او که پس از یک‌ونیم سال سلطه طالبان هنوز به وظیفه خویش ادامه می‌دهد، در صحبت با روزنامه ۸صبح می‌گوید که در حال حاضر فضای دانشگاه کابل تفاوتی با یک مدرسه دینی روستایی ندارد. به گفته او، استادان هیچ نوع آزادی بیان و اندیشه برای تشریح و توضیح مسایل دانش ندارند و نسبت به سخنان‌شان هراس دارند. این استاد دانشگاه همچنان طالبان را به رفتارهای قوم‌گرایانه و دگم مذهبی متهم می‌سازد و می‌گوید: «دست‌کاری این‌ها [طالبان] در نصاب درسی، برخوردهای قومی و خشک مذهبی، نظام تحصیلی را به قهقرا می‌برد.» او می‌افزاید که طالبان در هر دانشگاه یک مبلغ دینی استخدام کرده‌اند. این مبلغ دینی که از وزارت امر به معروف و نهی از منکر آنان نماینده‌گی می‌کند: «خودش سر کل دانشگاه ریاست می‌کند و در هر چیزی مداخله دارد و فضا را برای تدریس تنگ ساخته است.»
این‌همه در حالی است که پیش از این وزارت معارف طالبان گفته بود که قرار است در هر ولایت «یک مدرسه بزرگ جهادی» و در هر ولسوالی از سه تا ده مدرسه دینی ساخته شود. کرامت‌الله آخوندزاده، معین تعلیمات اسلامی وزارت معارف طالبان، توضیح داده بود: «در بیش از ۲۵ ولایت مدرسه مرکزی جهادی که هر کدام ظرفیت جذب یک هزار نفر را دارد، تاسیس شده است. تاسیس سه تا ۱۰ مدرسه ابتدایی روستایی در هر ولسوالی تمام ولایات تحت کار است. پلان سالانه تعلیمات اسلامی در سطح ملی، ولایتی و ولسوالی ترتیب و به تمام ریاست‌های مرکزی ولایتی فرستاده شده است.»
پیش از این ندامحمد ندیم، وزیر تحصیلات عالی طالبان، در نشستی در ولایت هرات گفته بود که ملاها و جنگ‌جویان این گروه برای تثبیت سویه علمی و ارزیابی مدارک تحصیلی نیاز به امتحان دولتی ندارند. او اخذ امتحان از جنگ‌جویان این گروه را «توهین‌آمیز» خوانده و گفته بود که هر طالبی باید به اندازه ماین‌گذاری‌هایش شایسته امتیاز علمی شود. او همچنان رفتن دختران به آموزشگاه‌ها و دانشگاه‌ها را «بی‌عزتی» خوانده و گفته بود که طالبان اگر تمدن می‌خواستند، اسامه بن‌لادن را به امریکا تسلیم می‌دادند. این مقام طالبان از نابودی سیستم تحصیلات عالی دولت پیشین خبر داده است. او روز پنج‌شنبه، ۱۷ قوس، در سفری به ولایت ننگرهار سیستم تحصیلات عالی دولت پیشین را غیرقانونی خوانده و گفته بود که آن سیستم را نابود کرده است.
دانشگاه‌ها در افغانستان چندین دهه است که در کوره‌های ایدیولوژی گروه‌های بر سر اقتدار می‌سوزند. اکنون با تسلط مجدد طالبان، کیفیت آموزشی و استقلال نسبی دانشگاه از بین رفته است
