ابعاد بعد از سر نگوني طاره سو خوي روسيه
ابعاد ماجرای سرنگونی سوخوی روسیه؛ آتش‌بازی ترکیه تا کی ادامه خواهد یافت؟
ترکیه انتظار داشت منطقه امن مورد نظر خود را در داخل سوریه و در مرز با این کشور ایجاد کند اما با ورود روسیه به جنگ سوریه گروههای مسلح یکی پس از دیگری از مناطق مرکزی به‌سمت نواحی مرزی عقب رانده شدند که این می‌تواند دردسرجدیدی برای آنکارا ایجاد کند.
در پی سرنگونی یک فروند هواپیمای بمب‌افکن سوخوی24 روسیه به‌وسیله دو جنگنده اف16 ترکیه در داخل سوریه نزدیک مرزهای ترکیه که به کشته شدن یکی از خلبانان روسی و همچنین هدف قرار گرفتن یک هلی‌کوپتر دیگر روسیه در جریان عملیات تجسس برای نجات خلبان هواپیمای سرنگون شده، انجامید چند سؤال مطرح شده است و تقریباً می‌توان گفت عمده اظهار نظرها و بحثها در محافل خبری و سیاسی درباره این واقعه حول این سه سؤال می‌چرخد: نخست اینکه چه علل و عواملی در انجام چنین حمله‌ای از سوی ترکیه مؤثر بوده است و یا ترکیه از این نمایش قدرت در پی چه هدف یا هدف‌هایی بوده است؟ دوم اینکه چرا ناتو با احتیاط و به‌صورت کج دار و مریز با درخواست کمک ترکیه برخورد کرد و چندان حمایت صریح و آشکار از ترکیه به عمل نیاورد؟ و سوم اینکه واکنش روسیه در قبال این حمله چه خواهد بود؟
علل و اهداف ترکیه از سرنگونی هواپیمای سوخوی24 روسیه
ترکیه علت سرنگونی را تعرض هواپیمای روسی به داخل خاک این کشور اعلام کرده و در عین حال گفته است که خلبان هواپیمای سرنگون شده روسی به هشدارهای مکرر این کشور بی‌توجه بوده است و ترکیه با این استدلال در نشست فوق العاده ناتو حاضر شد و کوشید بر اساس اصل حق دفاع مشروع از مواضع خود دفاع کند و در عین حال بر اساس اصل دفاع دسته‌جمعی ناتو را با خود همراه کند اما روسیه بر اساس اطلاعات و مستنداتی که ارائه کرده و همچنین اظهاراتی که خلبان نجات یافته روسی بیان داشته مواضع اعلامی ترکیه را رد کرده و بر این نکته تصریح و تأکید کرده که هواپیمای روسی در داخل خاک سوریه مورد هدف قرار گرفته است. البته همین که جسد خلبان کشته شده به دست مخالفان مسلح سوریه در داخل خاک این کشور افتاده و یا نیروهای ویژه سوری موفق به نجات دیگر خلبان هواپیمای سرنگون شده روسی در داخل خاک سوریه شده‌اند همگی دال بر تأیید مواضع روسیه مبنی بر سرنگونی هواپیمای این کشور در داخل خاک سوریه بوده است.
نکته قابل توجه دیگر در این زمینه این است که هواپیمای بمب‌افکن روسی به‌وسیله دو فروند هواپیمای اف16 ترکیه سرنگون شده است و این نشان می‌دهد که ترکیه از قبل برای سرنگونی این هواپیما برنامه داشته است و اگر به‌فرض این هواپیما به‌وسیله ضدهوایی مخالفان سرنگون می‌شد باز جای توجیه برای ترکیه باز می‌گذاشت. بر این اساس از شواهد و قرائن موجود چنین برمی‌آید که ترکیه به‌عمد و طبق یک برنامه از پیش طراحی شده به سرنگونی هواپیمای روسی دست زده است و حال باید پرسید: آنکارا چه هدف یا اهدافی را از این حمله دنبال می‌کرده است؟ به نظر می‌رسد یکی از اهداف ترکیه دادن روحیه به مخالفان مسلح سوریه است که بعد از ورود مستقیم روسیه به جنگ ضدتکفیری‌ها در سوریه آسیب‌های روحی شدیدی متحمل شده‌اند.
از طرف دیگر در حالی که ترکیه انتظار داشت منطقه امن مورد نظر خود را در داخل سوریه و نزدیک مرزهای خود با این کشور ایجاد کند اما با ورود روسیه به جنگ سوریه گروههای مسلح و تکفیری‌ها یکی پس از دیگری از مناطق مرکزی به‌سمت نواحی مرزی عقب رانده می‌شوند و ادامه این روند می‌تواند نیروهای مسلح و تکفیری را بر آن دارد که برای تأمین امنیت جانی خود وارد خاک ترکیه شوند و پایگاههای خود را از سوریه به ترکیه منتقل کنند که این می‌تواند دردسر جدیدی را برای حزب حاکم عدالت و توسعه فراهم کند.
همچنین با توجه به اینکه ناتو بعد از ورود نظامی مستقیم روسیه به جنگ تکفیری‌ها در سوریه با وجود مخالفت ظاهری با این ورود به برچیدن سامانه‌های دفاع موشکی پاتریوت از نواحی مرزی ترکیه و سوریه اقدام کرد و از طرف دیگر بعد از حملات تروریستی پاریس، دولت فرانسه گامهایی را به‌سمت همکاری با روسیه در جنگ علیه داعش برداشت لذا به نظر می‌رسد یکی دیگر از اهداف ترکیه از سرنگونی هواپیمای نظامی روسیه وادار کردن ناتو به ورود نظامی به سوریه بوده است اما مواضع نمایندگان ناتو در نشست فوق العاده نشان داد که آنها نمی‌خواهند تخم‌مرغ‌های خود را در سبد ماجراجویی‌های اردوغان قرار دهند.
البته ازتأثیر پیروزی حزب حاکم عدالت و توسعه در انتخابات پارلمانی اخیر ترکیه نیز نمی‌توان غافل شد و همان مقطع نیز این احتمال داده می‌شد که مواضع ترکیه با عبور از سد انتخابات دوباره لحن افراطی به خود بگیرد. از این دید تقارن سرنگونی هواپیمای سوخوی روسیه از سوی ارتش ترکیه با اعلام کابینه جدید احمد داود اوغلو نخست وزیر این کشور نیز بی‌ارتباط نیست.
چرایی برخورد محتاطانه و کج دار و مریز ناتو با درخواست ترکیه
چند عامل را می‌توان در این خصوص مؤثر دانست: نخست اینکه رویکرد کلی اعضای ناتو در قبال بحران سوریه بر اولویت مبارزه با داعش قرار دارد که اکنون دامنه خطر آن به قلب اروپا رسیده است و کشورهای غربی به‌خصوص فرانسه که به‌تازگی در معرض موج حملات تروریستی داعش قرار گرفته است احساس نیاز بیشتری به همراهی با رویکرد روسیه در حمله به اهداف داعش پیدا کرده‌اند حال آنکه رویکرد ترکیه به‌خلاف مواضع اعلامی آن کماکان بر حمایت از مخالفان دولت سوریه از جمله داعش مبتنی است.
دوم اینکه از دید کشورهای اروپایی به‌خصوص فرانسه و بلژیک بخشی از مسئولیت حملات تروریستی اخیر در پاریس و اروپا متوجه ترکیه است چرا که داعش از پوشش آوارگان سوری برای نفوذ دادن اعضای خود به اروپا استفاده کرده است و این در حالی است که سیل موج آوارگان سوری به‌مقصد اروپا بر اساس یک برنامه و پروژه مدیریت شده از سوی دولت ترکیه صورت گرفت که ظاهراً از حمایت رژیم صهیونیستی نیز برخوردار بوده است.
سوم اینکه هرچند ناتو طبق اساسنامه خود موظف به حمایت از اعضای خود در شرایط جنگی است اما این اصل در زمانی مصداق دارد که یک عضو ناتو مورد حمله و تجاوز گرفته باشد حال آنکه در مورد اخیر این روسیه است که مورد تجاوز و حمله یک عضو ناتو قرار گرفته است و بر همین اساس هم حق دفاع و تلافی را برای خود جایز دانسته است. از این دید برخورد نسبتاً ملایم ناتو با درخواست ترکیه نشان می‌دهد که آنها نیز روایت ترکیه از ماجرای سرنگونی هواپیمای روسی را نپذیرفته و به آن باور ندارند و در عین حال از واکنش و تلافی روسیه نیز نگران هستند.
واکنش روسیه تا کجا ادامه خواهد یافت؟
روسیه اقدام ترکیه را کاملاً عمدی و برنامه ریزی شده می‌داند و متناسب با این ارزیابی هم درصدد پاسخ به اقدام ترکیه است، ازجمله اولین اقداماتی که در این زمینه اتخاذ شده می‌توان به استقرار سامانه دفاع موشکی اس300 و اس400 در سوریه اشاره کرد که از این پس باب هرگونه تعرض هوایی را به این کشور از هر ناحیه‌ای که باشد، می‌بندد که همین امر اعتراض رژیم صهیونیستی را نیز در پی داشته است. همچنین این احتمال وجود دارد که روسیه از این پس کنار ادامه و حتی تشدید حملات خود علیه مواضع گروههای مسلح و تکفیری‌ها در سوریه، حمایت از مخالفان دولت ترکیه را نیز در دستور کار قرار دهد و در عین حال کمک‌های تسلیحاتی در اختیار پ.ک.ک. قرار دهد.
همچنین با توجه به نقش و جایگاهی که تجارت و اقتصاد در سیاست خارجی ترکیه دارد، روسیه در نخستین گام از یک‌سو از ورود گردشگران این کشور به ترکیه جلوگیری کرده که سالانه به 3 میلیون نفر می‌رسند و درآمد ارزی کلانی را به بخش صنعت گردشگری ترکیه وارد می‌کنند و از دیگر سو محدودیت‌هایی را برای واردات مواد غذایی از ترکیه اعمال کرده است و این در حالی است که بعد از تحریم‌های متقابل روسیه و اتحادیه اروپا علیه یکدیگر فرصت‌های اقتصادی و تجاری جدیدی برای آنکارا در این حوزه فراهم شده بود.
بر این اساس احتمال اینکه این محدودیت‌ها به روابط و همکاری‌های دو کشور در بخش انرژی نیز کشیده شود، وجود دارد. بااین‌حال به نظر می‌رسد این اقدامات مانع از تلافی سرنگونی هواپیمای روسی از سوی ترکیه نخواهد شد و از این پس در صورت نزدیکی هواپیماهای ترکیه به حریم هوایی سوریه از سوی این کشور و روسیه مورد هدف قرار خواهند گرفت.
نتیجه‌گیری
از هر زاویه که به اقدام ترکیه در سرنگونی هواپیمای سوخوی24 روسیه در مرز این کشور با سوریه نگاه شود هیچ منافعی برای دولت آنکارا تصور نمی‌شود و این اقدام ضمن اینکه روسیه را در موقعیت آفندی بیشتر در سوریه قرار داده بلکه انتظار کمکی که آنکارا از ناتو داشته برآورده نشده و احتمال دارد این کشور در هرگونه رویارویی نظامی احتمالی با روسیه تنها بماند. این اقدام ترکیه منافع اقتصادی و تجاری این کشور با روسیه را نیز در معرض تهدید قرار داده و امکان دارد میلیاردها دلار ضرر و زیان اقتصادی را نیز بر این کشور وارد کند، هرچند امکان دارد بخشی از این هزینه‌ها از سوی عربستان، قطر و یا اسرائیل پرداخت شود چرا که امکان دارد ترکیه در هدف قرار دادن هواپیمای روسیه از سوی این محافل حمایت و تحریک شده باشد اما در برآیند نهایی این ترکیه است که بیشترین هزینه این اقدام را پرداخت خواهد کرد.
