احمد شاه مسعود سه تصویر در یک قاب
احمدشاه مسعود؛ سه تصویر در یک قاب
- داوود ناجی
- بی بی سی
احمد شاه مسعود عمر کوتاه اما پر ماجرایی داشت. حداقل نیمی از چهل و هشت سال عمرش در جنگ و گریزهای چریکی گذشت، شکست و پیروزی های زیادی را تجربه کرد و تا زنده بود یکی از عناصر مهم در تب و تاب های سیاسی افغانستان به شمار می رفت.
در افغانستان کمتر چهره سیاسی را می توان یافت که افکار عمومی در مورد نقش و جایگاه او در زمان حیاتش و یا هم بعد از مرگش توافق نظر داشته باشند؛ مسعود نیز از این قاعده مستثنی نیست.
هرچند دولت افعانستان با صدور فرمانی، به طور رسمی از احمد شاه مسعود به عنوان "قهرمان ملی" یاد کرده، اما هستند کسانی که او را یکی از عوامل اصلی جنگ‌های داخلی دهه نود خورشیدی می دانند که در نتیجه آن کابل ویران شد و هزاران نفر در جریان این جنگ‌ها کشته شدند.
هر قدر بیشتر به این تصویر کلی و سیاه و سفید مسعود خیره شویم، شناخت کمتری از او به دست می آید ولی اگر عملکرد او را در شرایط مختلف بررسی کنیم، متوجه می شویم که افغانستان در واقع سه چهره متفاوت از احمدشاه مسعود می شناسد. به عبارت دیگر افغانستان سه احمد شاه مسعود داشته است.
مسعود مجاهد در دره های پنجشیر
نخستین باری که مسعود بر سر زبان‌ها افتاد، زمانی بود که او گروهی از مجاهدین وابسته به جمعیت اسلامی به رهبری برهان الدین ربانی را در دره پنجشیر رهبری می کرد.
نیروهای شوروی و دولت کابل بارها حملات سنگینی را سازماندهی کردند تا دره پنجشیر را فتح کنند، ولی علی رغم اینکه یکی دوبار نیروهای دولتی و شوروی ها تا عمق دره پنجشیر رفتند، قله های دشوار گذار این دره صعب العبور همواره در اختیار مسعود و سربازانش ماند.
قله های دشوار گذار دره صعب العبور پنجشیر همواره در اختیار مسعود و سربازانش ماند.
دره پنجشیر و قله های به هم پیوسته اش، همانقدر که با ذات جنگ چریکی و جنگجویانی که از تاکتیک های جنگ و گریز گوریلایی استفاده می کردند موافق بود، به همان اندازه برای افسران و صاحب منصبان شوروی و ارتش افغانستان که ارتش منظم را سوق و اداره می کردند، محل نامناسب و دردسر ساز بود.
شاید به همین دلیل است که نام مسعود و پنجشیر همیشه با هم می آیند.
طبیعت خشن، سخت و دشوارگذار پنجشیر که در عین حال مشرف به پایتخت نیز بود، در شهره کردن نام مسعود تاثیر کمی نداشت.
مسعود فرماندهی بود که نیروهایش بیش از هر فرمانده دیگر بر کابل پایتخت مشرف بودند و بر بزرگراه سالنگ که کابل را به شمال افغانستان و در نهایت به قلمرو شوروی آن زمان وصل می کرد، مسلط.
اقدامات مسعود در سالهای جنگ نیز عجیب و خبرساز بود، مثلا مسعود در اوج جنگ با شوروی ها در سرطان/ تیر ۱۳۶۱ با ژنرالان روسی آتش بس یک ساله امضا کرد.
این آتش بس را تقریبا همه ای گروه های مجاهدین، خیانت مسعود به جهاد و مردم افغانستان تلقی می کنند و همه اما و اگرهای دیگری که در مورد رابطه مسعود با شوروی ها مطرح می شود از همین جا آب می خورد.
اما صالح محمد ریگستانی، از یاران نزدیک او که در زمان مرگ احمدشاه مسعود، اتشه نظامی افغانستان در مسکو بود و کتابی هم در مورد مسعود نوشته است، آتش بس مسعود با شوروی ها را یک تاکتیک جنگی می داند که به باور او مسعود با استفاده از یک فرصت دو ساله، جبهات مقاومت علیه شوروی ها در سراسر مناطق شمال را گسترش داد.
منتقدان مسعود می گویند سالهای جنگ، از او یک رزمنده کارکشته ساخت، نه یک سیاستمدار مدبر.
آن گونه که آقای ریگستانی در کتابش (مسعود و آزادی) نوشته است، مسعود در زمانی که با شوروی ها آتش بس کرده بود، تشکل نظامی "شورای نظار" را ایجاد کرد.
شورای نظار بعدها تکیه گاه اصلی مسعود شد و فرمانده مسعود با آنکه رسما عضو جمعیت اسلامی به رهبری برهان الدین ربانی بود، اما در عمل نقشه ها و برنامه های فردی اش را بیشتر از طریق شورای نظار پیاده می کرد و جمعیت اسلامی برای مسعود، بیشتر از یک پوشش سیاسی و تمسک سمبولیک برای رابطه رسمی اش با آقای ربانی، چیزی بیش نبود.
چهره هایی که مسعود پس از خود به جا گذاشت، همه از اعضای برجسته شورای نظار بودند: یونس قانونی، رئیس پیشن مجلس، مارشال قسیم فهیم، معاون اول حامد کرزی، عبدالله عبدالله، وزیر خارجه پیشین، امرالله صالح، رئیس پیشین امنیت ملی و بسم الله خان محمدی، وزیر داخله (کشور)، از برجسته ترین آنها است.
مسعود، وزیر دفاع در کابل
در بهار ۱۳۷۲ خورشیدی، نیروهای تحت رهبری مسعود از شمال وارد کابل شدند و بخش‌های مهم شهر از جمله ارگ ریاست جمهوری را تسخیر کردند.
همزمان نیروهای حزب اسلامی به رهبری گلبدین حکمتیار از شرق و نیروهای حزب وحدت به رهبری عبدالعلی مزاری از سمت غرب وارد پایتخت شدند و کابل عملا در دست نیروهای مختلف افتاد.
رهبران مجاهدین در پیشاور توافق کردند که ابتدا صبغت الله مجددی برای سه ماه به عنوان رئیس دولت موقت وارد کابل شود و قدرت را در دست گیرد و پس از آن قدرت را برای شش ماه به برهان الدین ربانی رهبر جمعیت اسلامی واگذار کند.
اگر گلبدین حکمتیار را در ردیف رهبران مجاهدین قرار دهیم که چنین نیز بود، احمدشاه مسعود ارشد ترین فرمانده مجاهدین بود که به عنوان وزیر دفاع دولت مجاهدین معرفی شد و عملا رهبری نیروهای فاتح مجاهدین را در دست گرفت.
موقف جدید مسعود، چهره جدیدی را نیز از او به نمایش گذاشت. منتقدان مسعود معتقدند که او نتوانست در مقام یک دولتمرد، بحرانی را که افغانستان در آن زمان گرفتارش شده بود، به خوبی بشناسد و مردم و کشورش را در عبور از بحران کمک کند.
منتقدان مسعود به این باورند که اگر مسعود با مدارا و مدیریت بیشتری برخورد کرده بود، می توانست از ادامه جنگ داخلی و در نتیجه ظهور گروه طالبان جلو گیری کند.
منتقدان مسعود می گویند شکل گیری شخصیت مسعود در سالهای جنگ و درگیر بودن دائم او با جنگ و گریزهای پیاپی، از او یک رزمنده کارکشته ساخته بود نه یک سیاستمدار مدبر و به همین دلیل محاسبات او برای حل بحران افغانستان نیز بیشتر نظامی بود.
وقتی دوره شش ماهه ریاست جمهوری برهان الدین ربانی تمام شد، او مانند صبغت الله مجددی کنار نرفت و با حمایت و پشت گرمی مسعود، "شورای حل و عقد،" تشکیل داد و دوره ریاست جمهوری اش را تمدید کرد.
این مساله سبب شد تا گلبدین حکمتیار از دولت خارج شود و به این ترتیب جنگ داخلی آغاز شد.
بعدتر، مسعود با حزب وحدت به رهبری عبدالعلی مزاری و جنبش ملی اسلامی به رهبری ژنرال دوستم که قبلا با ائتلاف خود در جبل السراج، زمینه ساز سقوط دولت دکتر نجیب الله شده بودند، نیز بر سر تقسیم قدرت وارد جنگ شد.
صالح محمد ریگستانی که در خاطراتش از مسعود از او به عنوان "مرشد" و "پدر" نیز یاد می کند، در بخشی از کتابش تحت عنوان "اشتباهات مسعود" درگیر شدن او در چند جبهه جنگ را از اشتباه های او می داند.
منتقدان مسعود به این باورند که اگر مسعود با مدارا و مدیریت بیشتری برخورد کرده بود، می توانست از ادامه جنگ داخلی و در نتیجه ظهور گروه طالبان جلو گیری کند. همچنان که موافقان مسعود افزون خواهی رقبای مسعود از جمله، حکمتیار، مزاری و دوستم را عامل ادامه جنگ داخلی می دانند.
ولی آنچه اکثر آگاهان مسایل افغانستان در موردش توافق دارند این است که "مسعود وزیر دفاع" در کابل، دیگر آن محبوبیت "مسعود مجاهد در دره های پنجشیر" را نداشت.
احمد شاه مسعود "شهید" در تخار
ادامه جنگ‌های داخلی، افغانستان را تکه تکه کرد که هر بخش و تکه آن حتی کابل پایتخت در کنترل یک گروه بود.
احمدشاه مسعود در اثر یک حمله انتحاری کشته شد.
راه ها نا امن بود، هیج سلطه مشروع و مسلط بر تمامی افغانستان وجود نداشت و هیچ فرد یا نهادی نمی توانست از کسی حساب بگیرد.
در چنین گیر و داری بود که طالبان علم سفید صلح بر دوش، از شهرک مرزی سپین بولدک در مرز پاکستان سر برآوردند. به سرعت مناطق مختلف افغانستان را در نوردیدند و کابل پایتخت را فتح کردند.
مسعود به جای اول بازگشت، پنجشیر، و دوباره در هیات یک فرمانده که علیه نظام و گروهی که کابل را در کنترل داشتند مقاومت می کرد. مسعود این بار با همه گروه هایی که در کابل علیه آنها می جنگید، جبهه واحدی را علیه طالبان تشکیل داد. در این جبهه که بعدا به ائتلاف شمال معروف شد، تنها گلبدین حکمتیار حضور نداشت.
مسعود در پایان عمر، روزهای سختی را تجربه کرد. حلقه محاصره او از سوی طالبان روز به روز تنگ و تنگ‌تر می شد اما او تنها یک راه را در پیش گرفته بود: مقاومت و جنگ.
از او فراوان نقل شده است که "اگر به اندازه کلاه ام در افغانستان جایی داشته باشم، علیه طالبان مقاومت می کنم."
سرانجام مسعود در نهم سپتامبر ۲۰۰۱ میلادی، دو روز قبل از حادثه یازدهم سپتامبر، حادثه ای که افغانستان را متحول کرد، در یک حمله انتحاری از سوی دو فرد عرب تبار کشته شد.
هیچ کسی نمی داند که اگر مسعود زنده بود، در افغانستان بعد از یازدهم سپتامبر، چه نقشی بازی می کرد؟ آیا او بعد از جنگ بر سر قدرت در دهه نود، به شناخت دقیق تری از افغانستان یافته بود و به واقعیت های پیچیده و چند لایه این بازی تن می داد؟ یا مانند رقیب دیرینه اش گلبدین حکمتیار، باز هم بر طبل جنگ علیه نیروهای خارجی می کوبید و آهنگ نبرد دیگر برای آزادی افغانستان می کرد.
